شاهنامه‌خوانی در منچستر 205

داستان را با پادشاهی قباد ادامه می‌دهیم. ماجرا به جایی رسید که مردی خردمند به نام مزدک وزیر قباد شده

گرانمایه مردی و دانش فروش

قباد دلاور بدو داد گوش 

 به نزد جهاندار دستور گشت

نگهبان آن گنج و گنجور گشت

از قضا خشکسالی پیش میاید و خیلی از مردم گرسته می‌مانند. خیلی از این گرسنگان به درگاه شاه میایند و مزدک که آنها را می‌بیند به پیش شاه می‌رود و از او می‌پرسد که اگر کسی را مار گزیده باشد و دیگری پادزهر داشته باشد و به مرد گزیده شده ندهد، حکم آن کسی که پادزهر داشته چیست؟ شاه هم می‌گوید خب معلوم است خون مرد مارگزیده به گردن کسی است که به او پادزهر را نداده. باز روز بعد مزدک از شاه می‌پرسد که اگر کسی دست بسته باشد و به آب و نان دست‌رسی نداشته باشد و کسی باشد که می‌تواند به او آب و غذا بدهد و این کار را نکند، جرم او چیست؟ باز شاه می‌گوید خوب آن کسی که آب و غذا نداده گنهکار است

 ز خشکی خورش تنگ شد در جهان

میان کهان و میان مهان 

 ز روی هوا ابر شد ناپدید 

به ایران کسی برف و باران ندید 

مهان جهان بر در کیقباد 

همی هر کسی آب و نان کرد یاد

بدیشان چنین گفت مزدک که شاه 

نماید شما را بامید راه 

دوان اندر آمد بر شهریار 

چنین گفت کای نامور شهریار 

به گیتی سخن پرسم از تو یکی

اگر ای دون که پاسخ دهی اندکی

 قباد سراینده گفتش بگوی

به من تازه کن در سخن آبروی

 بدو گفت آنکس که مارش گزید

همی از تنش جان بخواهد پرید

 یکی دیگری را بود پای زهر

گزیده نیابد ز تریاک بهر

 سزای چنین مردگویی که چیست 

که تریاک دارد درم سنگ بیست

چنین داد پاسخ ورا شهریار 

که خونیست این مرد تریاک دار

به خون گزیده ببایدش کشت 

به درگاه چون دشمن آمد بمشت

چو بشنید برخاست از پیش شاه 

  بیامد به نزدیک فریادخواه

بدیشان چنین گفت کز شهریار

سخن کردم از هر دری خواستار

   بباشید تا بامداد پگاه

نمایم شما را سوی داد راه 

 برفتند و شبگیر باز آمدند 

شخوده رخ و پرگداز آمدند

چو مزدک ز در آن گره را بدید 

ز درگه سوی شاه ایران دوید 

چنین گفت کای شاه پیروزبخت 

سخنگوی و بیدار و زیبای تخت 

سخن گفتم و پاسخش دادییم 

به پاسخ در بسته بگشادییم 

گر ای دون که دستور باشد کنون

بگوید سخن پیش تو رهنمون

 بدو گفت برگوی و لب را مبند 

که گفتار باشد مرا سودمند

چنین گفت کای نامور شهریار

کسی را که بندی ببند استوار

 خورش بازگیرند زو تا بمرد

به بیچارگی جان و تن را سپرد 

 مکافات آنکس که نان داشت او 

مرین بسته را خوار بگذاشت او 

چه باشد بگوید مرا پادشا 

که این مرد دانا بد و پارسا 

چنین داد پاسخ که میکن بنش 

که خونیست ناکرده بر گردنش 

مزدک که اینرا می‌شنود به مردم می‌گوید که گندمی که در انبارهاست مال مردمان گرسنه است. مردم هم به سمت انبار گندم می‌دوند و برای خود سهم برمی‌دارند. کارآگاهان شاه پیش قباد میروند و می‌گویند که به تحریک مزدک انبارها غارت شده. قباد هم مزدک را فرامی‌خواند و از او توضیح می‌خواهد. مزدک می‌گوید که من با تو در این مورد صحبت کردم وقتی از نیش مار گفتم گرسنگی هم همان است و غذا پادزهر گرسنگی است

چو بشنید مزدک زمین بوس داد 

خرامان بیامد ز پیش قباد 

بدرگاه او شد به انبوه گفت 

که جایی که گندم بود در نهفت 

دهدی آن بتاراج در کوی و شهر

بدان تا یکایک بیابید بهر 

 دویدند هرکس که بد گرسنه 

به تاراج گندم شدند از بنه

چه انبار شهری چه آن قباد 

ز یک دانه گندم نبودند شاد 

چو دیدند رفتند کارآگهان

به نزدیک بیدار شاه جهان

 که تاراج کردند انبار شاه 

به مزدک همی بازگردد گناه

قباد آن سخن گوی را پیش خواند 

ز تاراج انبار چندی براند

چنین داد پاسخ کانوشه بدی 

خرد را به گفتار توشه بدی

سخن هرچ بشنیدم از شهریار

بگفتم به بازاریان خوارخوار

 به شاه جهان گفتم از مار و زهر 

ازان کس که تریاک دارد به شهر

بدین بنده پاسخ چنین داد شاه 

که تریاک دارست مرد گناه 

اگر خون این مرد تریاک دار 

بریزد کسی نیست با او شمار 

چو شد گرسنه نان بود پای زهر

به سیری نخواهد ز تریاک بهر

 اگر دادگر باشی ای شهریار

به انبار گندم نیاید به کار 

 شکم گرسنه چند مردم بمرد 

  که انبار را سود جانش نبرد

ز گفتار او تنگ دل شد قباد

بشد تیز مغزش ز گفتار داد

وقتی کیقباد پاسخ مزدک را شنید به فکر فرو رفت و مدتی مرتب از مزدک سوال کرد و مزدک پاسخ داد. مزدک از برابری انسان‌ها می‌گفت و اینکه توانگر و ضعیف نباید باشد و همه باید از مال و اموال سهم ببرند. (یادداشتی به خود_ یک‌جور  سوسیالیستی یا کمون اولیه؟). مزدک حتی زنان را هم جز اموال نام برده که تعلق به فرد خاصی ندارند. مزدک باورهای خود را در قالب دین معرفی می‌کند و می‌گوید این دین بهی است. مردم تهی‌دست زیادی هم به او ایمان میاورند. او از خیلی‌ها که مال و منال داشتند اموال را گرفت و به ندارها داد. خلاصه همه از کارهای او در شگفت مانده بودند. قباد هم به دین او ایمان میاورد. کلا هم از موبدان و طرفداران دین زرتشت هم خبری نیست (یادداشتی به خود_  فقط دینی که شاه به آن ایمان داشته مجال حضور داشته نه دیگر ادیان و عقاید)

وزان پس بپرسید و پاسخ شنید 

 دل و جان او پر ز گفتار دید 

ز چیزی که گفتند پیغمبران 

 همان دادگر موبدان و ردان 

به گفتار مزدک همه کژ گشت

سخنهاش ز اندازه اندر گذشت

 برو انجمن شد فروان سپاه 

بسی کس ببی راهی آمد ز راه 

همی گفت هر کو توانگر بود

تهیدست با او برابر بود 

 نباید که باشد کسی برفزود 

توانگر بود تار و درویش پود

جهان راست باید که باشد به چیز

فزونی توانگر چرا جست نیز

 زن و خانه و چیز بخشیدنیست

تهی دست کس با توانگر یکیست

 من این را کنم راست با دین پاک 

شود ویژه پیدا بلند از مغاک

هران کس که او جز برین دین بود 

ز یزدان وز منش نفرین بود 

ببد هرک درویش با او یکی 

اگر مرد بودند اگر کودکی

ازین بستدی چیز و دادی بدان 

فرو مانده بد زان سخن بخردان 

چو بشنید در دین او شد قباد 

ز گیتی به گفتار او بود شاد 

ورا شاه بنشاند بر دست راست 

ندانست لشکر که موبد کجاست 

بر او شد آنکس که درویش بود

وگر نانش از کوشش خویش بود

 به گرد جهان تازه شد دین او 

نیارست جستن کسی کین او 

توانگر همی سر ز تنگی نگاشت 

سپردی بدرویش چیزی که داشت 

تا اینکه روزی مزدک به قباد می‌گوید که کسری فرزند و ولیعهد تو بر دین ما ایمان نیاورده. بهتر است که از او دست‌خطی بگیریم که به دین بهی ایمان آورده تا همه بدانند

چنان بد که یک روز مزدک پگاه 

ز خانه بیامد به نزدیک شاه 

چنین گفت کز دین پرستان ما 

همان پاکدل زیردستان ما 

فراوان ز گیتی سران بردرند 

فرود آوری گر ز در بگذرند

ز مزدک شنید این سخنها قباد 

بسالار فرمود تا بار داد 

چنین گفت مزدک به پرمایه شاه 

که این جای تنگست و چندان سپاه

همان نگنجند در پیش شاه 

به هامون خرامد کندشان نگاه 

بفرمود تا تخت بیرون برند 

ز ایوان شاهی به هامون برند 

به دشت آمد از مزدکی صدهزار

برفتند شادان بر شهریار

 چنین گفت مزدک به شاه زمین

که ای برتر از دانش به آفرین

 چنان دان که کسری نه بر دین ماست 

ز دین سر کشیدن وراکی سزاست

یکی خط دستش بباید ستد 

  که سر بازگرداند از راه بد

جز تعلیمات مزدک این بوده که پنج جیز انسان را از راستی دور می‌کند. این پنج دیو رشک، کینه، خشم، آز و نیاز بوده. وقتی که بر این پنج دیو پیروز شدی آن وقت پادشاهی عالم را به دست میاوری. اموال و زنان هم مایه کینه خشم و آز و هر پنج بدی هستند. اگر بخواهیم که دین بهی صدمه نبیند باید اموال و زنان را شریک شویم و دست کسری را می‌گیرد که این بر دین ما نیست و   کسری هم به خشم دستش را از دست او در میاورد. قباد به کسری می‌گوید که راه این است و کسری می‌گوید بمن زمان بده تا ثابت کنم که این دین راه کج است و شش ماه وقت می‌دهد   

به پیچاند از راستی پنج چیز

که دانا برین پنج نفزود نیز

       کجا رشک و کینست و خشم و نیاز 

 به پنجم که گردد برو چیزه آز 

تو چون چیره باشی برین پنج دیو

پدید آیدت راه کیهان خدیو

 ازین پنج ما را زن و خواستست 

که دین بهی در جهان کاستست 

زن و خواسته باشد اندر میان 

چو دین بهی را نخواهی زیان 

کزین دو بود رشک و آز و نیاز 

که با خشم و کین اندر آید براز

همی دیو پیچد سر بخردان 

بباید نهاد این دو اندر میان

چو این گفته شد دست کسری گرفت

بدو مانده بد شاه ایران شگفت 

 ازو نامور دست بستد بخشم

به تندی ز مزدک بخوربید چشم 

 به مزدک چنین گفت خندان قباد 

که از دین کسری چه داری به یاد 

چنین گفت مزدک که این راه راست 

نهانی نداند نه بر دین ماست 

همانگه ز کسری بپرسید شاه 

که از دین به بگذری نیست راه 

بدو گفت کسری چو یابم زمان

بگویم که کژست یکسر گمان 

چو پیدا شود کژی و کاستی 

درفشان شود پیش تو راستی

بدو گفت مزدک زمان چندروز 

همی خواهی از شاه گیتی فروز 

ورا گفت کسری زمان پنج ماه

ششم را همه بازگویم به شاه

 برین برنهادند و گشتند باز 

 بایوان بشد شاه گردن فراز

کسری برای همه‌ی کسانی که می‌توانند کمک کنند پیام می‌فرستد و یاری می‌خواهد. تا اینکه زرمهر و دیگران از اصطخر و از نواحی دیگر جمع میشوند و به مشورت می‌نشینند و نتیجه را به کسری می‌گوییند. او هم نزد قباد میرود و اینچنین می‌گوید که اگر در این مجادله مزدک پیروز شد من به دین او می‌گروم و اگر من پیروز شدم مزدک و طرفتارانش را بمن بده تا با آنها آنجور که شایسنه‌ی آنان هست رفتار کنم 

فرستاد کسری به هر جای کس

که داننده یی دید و فریادرس 

 کس آمد سوی خره اردشیر

که آنجا بد از داد هرمزد پیر

 ز اصطخر مهرآذر پارسی

بیامد بدرگاه با یار سی 

 نشستند دانش پژوهان به هم 

سخن رفت هرگونه از بیش و کم 

به کسری سپردند یکسر سخن 

خردمند و دانندگان کهن 

چو بشنید کسری به نزد قباد 

بیامد ز مزدک سخن کرد یاد 

که اکنون فراز آمد آن روزگار 

که دین بهی را کنم خواستار

گر ای دون که او را بود راستی

شود دین زردشت بر کاستی 

پذیرم من آن پاک دین ورا 

به جان برگزینم گزین ورا 

چو راه فریدون شود نادرست 

عزیز مسیحی و هم زند و است

سخن گفتن مزدک آید به جای

نباید به گیتی جزو رهنمای

 ور ای دون که او کژ گوید همی

ره پاک یزدان نجوید همی 

 بمن ده ورا و آنک در دین اوست 

مبادا یکی را به تن مغز و پوست

گوا کرد زرمهر و خرداد را

فرایین و بندوی و بهزاد را 

 وزان جایگه شد بایوان خویش

نگه داشت آن راست پیمان خویش

روز بعد کسری با موبذان و سخن‌گویان به ایوان و به نزد قباد  مزدک می‌روند. کسری و گروهش صحبت را آغاز می‌کند و به مزدک می‌گویند که تو گفتی که اموال شخصی و زنان به فرد خاصی تعلق ندارد. در این صورت فرزندان چگونه پدر خود را بشناسند و اگر بزرگان با بقیه همسان باشند دیگر چه کسی بزرگی می‌جوید. همه اگر گنج دار باشند چه کسی مراقب گنج خواهد بود. این شیوه‌ی تو ایران را به جهنم می‌برد

 به شبگیر چون شید بنمود تاج

زمین شد به کردار دریای عاج 

 همی راند فرزند شاه جهان

سخن گوی با موبدان و ردان سخن 

 به آیین به ایوان شاه آمدند

گوی و جوینده راه آمدند 

 دلارای مزدک سوی کیقباد 

بیامد سخن را در اندرگشاد 

چنین گفت کسری به پیش گروه 

به مزدک که ای مرد دانش پژوه

یکی دین نو ساختی پرزیان 

نهادی زن و خواسته درمیان 

چه داند پسر کش که باشد پدر

پدر همچنین چون شناسد پسر 

 چو مردم سراسر بود در جهان 

نباشند پیدا کهان و مهان 

که باشد که جوید در کهتری 

چگونه توان یافتن مهتری 

کسی کو مرد جای و چیزش کراست

که شد کارجو بنده با شاه راست

 جهان زین سخن پاک ویران شود 

نباید که این بد به ایران شود 

همه کدخدایند و مزدور کیست

همه گنج دارند و گنجور کیست

 ز دین آوران این سخن کس نگفت

تو دیوانگی داشتی در نهفت

 همه مردمان را به دوزخ بری

همی کار بد را ببد نشمری

قباد که از موبد این سخن را می‌شنود عصبانی می‌شود و کسری هم با موبد هم‌سخن می‌شود. نهایتا همه می‌گویند که مزدک نباید کنار پادشاه باشد که او را از راه بدر می‌کند. صداها بالا می‌گیرد و قباد هم از تصمیم خود بر حمایت مزدک رو برمی‌گرداند و چون کسری او را قانع کرده طبق پیمانی که قبلا بسته بودند آینده‌ی مزدک و طرفدارانش به دست کسری میفتد

 چو بشنید گفتار موبد قباد 

برآشفت و اندر سخن داد داد 

گرانمایه کسری ورا یار گشت 

  دل مرد بی دین پرآزار گشت

پرآواز گشت انجمن سر به سر

که مزدک مبادا بر تاجور 

 همی دارد او دین یزدان تباه 

مباد اندرین نامور بارگاه 

ازان دین جهاندار بیزار شد 

ز کرده سرش پر ز تیمار شد

به کسری سپردش همانگاه شاه 

ابا هرک او داشت آیین و راه

بدو گفت هر کو برین دین اوست 

مبادا یکی را بتن مغز و پوست

مزدک و صد هزار نفر از طرفتاران کیش مزدک را به کسری می‌سپارند و کسری  به طرز فجیعی همه را می‌کشد

بدان راه بد نامور صدهزار 

به فرزند گفت آن زمان شهریار

که با این سران هرچ خواهی بکن 

ازین پس ز مزدک مگردان سخن

به درگاه کسری یکی باغ بود 

که دیوار او برتر از راغ بود 

همی گرد بر گرد او کنده کرد 

مرین مردمان را پراگنده کرد

بکشتندشان هم بسان درخت 

زبر پی و زیرش سرآگنده سخت

به مزدک چنین گفت کسری که رو 

بدرگاه باغ گرانمایه شو

درختان ببین آنک هر کس ندید

نه از کاردانان پیشین شنید که بیند 

بشد مزدک از باغ و بگشاد در 

مگر بر چمن بارور 

همانگه که دید از تنش رفت هوش 

برآمد به ناکام زو یک خروش

یکی دار فرمود کسری بلند 

فروهشت از دار پیچان کمند 

نگون بخت را زنده بردار کرد

سرمرد بی دین نگون سار کرد

 ازان پس بکشتش بباران تیر

تو گر باهشی راه مزدک مگیر

اینگونه قباد هم از اینکه آیین مزدک را دنبال کرده بود توبه می‌کند و برای بخشوده شدن، خلعت به آتشکده می‌بخشد؟ از آن به بعد زیاد به کسری اعتماد  و در کارها با او مشورت می‌کند

 بزرگان شدند ایمن از خواسته 

زن و زاده و باغ آراسته

همی بود با شرم چندی قباد 

ز نفرین مزدک همی کرد یاد 

به درویش بخشید بسیار چیز 

برآتشکده خلعت افگند نیز 

ز کسری چنان شاد شد شهریار

که شاخش همی گوهر آورد بار 

 ازان پس همه رای با او زدی 

 سخن هرچ گفتی ازو بشندی

وقتی که چهل سال از پادشاهی قباد می‌گذرد، او وصیت می‌کند که بعد از من کسری بر تخت خواهد نشست. وصیت نامه را مهر می‌کنند و نگه می‍دارند

ز شاهیش چون سال شد بر چهل

        غم روز مرگ اندر آمد به دل

یکی نامه بنوشت پس بر حریر 

بر آن خط شایسته خود بد دبیر

نخست آفرین کرد بر دادگر

 که دارد ازو دین و هم زو هنر

 بباشد همه بی گمان هرچ گفت

چه بر آشکار و چه اندر نهفت  

سر پادشاهیش را کس ندید 

نشد خوار هرکس که او را گزید 

هر آنکس که بینید خط قباد 

به جز پند کسری مگیرید یاد

به کسری سپردم سزاوار تخت

پس از مرگ ما او بود نیک بخت 

 که یزدان ازین پور خشنود باد 

دل بدسگالش پر از دود باد 

ز گفتار او هیچ مپراگنید 

بدو شاد باشید و گنج آگنید 

بران نامه بر مهر زرین نهاد 

بر موبد رام بر زین نهاد 

مدتی بعد  قباد هشتاد ساله از دنیا می‌رود  و کسری بر تخت می‌نشیند. در این هنگام به کسری لقب نوشین روان را می‌دهند 

به هشتاد شد سالیان قباد 

نبد روز پیری هم از مرگ شاد

بمرد و جهان مردری ماند از اوی 

شد از چهر و بیناییش رنگ و بوی

 تنش را بدیبا بیاراستند 

گل و مشک و کافور و می خواستند 

یکی دخمه کردند شاهنشهی

یکی تاج شاهی و تخت مهی 

 نهادند بر تخت زر شاه را 

ببستند تا جاودان راه را 

چو موبد بپردخت از سوگ شاه 

نهاد آن کیی نامه بر پیشگاه 

بران انجمن نامه برخواندند 

ولیعهد را شاد بنشاندند 

چو کسری نشست از بر گاه نو 

همی خواندندی ورا شاه نو 

به شاهی برو آفرین خواندند 

به سر برش گوهر برافشاندند 

ورا نام کردند نوشین روان 

که مهتر جوان بود و دولت جوان

فردوسی در اینجا پایان داستان قباد و شروع داستان کسری را مشخص‌تر اعلام می‌کند

به سر شد کنون داستان قباد 

ز کسری کنم زین سپس نام 

همش داد بود و همش رای و نام 

یاد به داد و دهش یافته نام و کام

+++

 چل و هشت بد عهد نوشین روان 

  تو بر شست رفتی نمانی جوان

چو کسری نشست از بر تخت عاج

به سر برنهاد آن دل افروز تاج

حال در دوران نوشین روان چه اتفاقی میفتد، می‌ماند برای جلسه‌ی بعدی شاهنامه‌خوانی در منچستر. سپاس از همراهی شما

در کانال تلگرام دوستان شاهنامه خلاصه داستان به صورت صوتی هم گذاشته می‌شود. در صورت تمایل به کانال بپیوندید

لغاتی که آموختم

شبگیر = صبح سحر

خاییدن = به دندان ترم کردن 

کیهان خدیو = پادشاهی عالم

مردری = [ م ُ دَ ] (اِ مرکب ) مرده ریگ . میراث خ

خره = [ خ َ رَ / رِ ] (اِ) پهلوی هم چیده شده - از برهان قاطع

ابیاتی که خیلی دوست داشتم 

 به شاه جهان گفتم از مار و زهر 

ازان کس که تریاک دارد به شهر

بدین بنده پاسخ چنین داد شاه 

که تریاک دارست مرد گناه 

اگر خون این مرد تریاک دار 

بریزد کسی نیست با او شمار 

چو شد گرسنه نان بود پای زهر

به سیری نخواهد ز تریاک بهر

 اگر دادگر باشی ای شهریار

به انبار گندم نیاید به کار 

 شکم گرسنه چند مردم بمرد 

  که انبار را سود جانش نبرد

سخن فردوسی در مورد پیری 

الا ای دلارای سرو بلند 

چه بودت که گشتی چنین مستمند

بدان شادمانی و آن فر و زیب 

چرا شد دل روشنت پرنهیب

چنین گفت پرسنده را سروبن 

که شادان بدم تا نبودم کهن 

چنین سست گشتم ز نیروی شست 

به پرهیز و با او مساو ایچ دست

دم اژدها دارد و چنگ شیر 

بخاید کسی را که آرد بزیر

هم آواز رعدست و هم زور کرگ

به یک دست رنج و به یک دست مرگ

 ز سرو دلارای چنبر کند 

سمن برگ را رنگ عنبر کند 

گل ارغوان را کند زعفران 

پس زعفران رنجهای گران

شود بسته بی بند پای نوند 

وزو خوار گردد تن ارجمند

مرا در خوشاب سستی گرفت 

  همان سرو آزاد پستی گرفت

خروشان شد آن نرگسان دژم

همان سرو آزاده شد پشت خم 

     دل شاد و بی غم پر از درد گشت

چنین روز ما ناجوانمرد گشت 

بدانگه که مردم شود سیر شیر

شتاب آورد مرگ و خواندش پیر

شجره نامه

 اردشیر --- شاپور--- اورمزد --- بهرام --- بهرام بهرام --- بهرام بهرامیان--- نرسی --- اومزد ---شاپور (دوم) ---اردشیر نکوکار (برادر شاپور دوم)-- شاپور سوم --- بهرام شاپور --- یزدگرد بزه‌کار (برادر بهرام شاپور) --- بهرام‌گور --- یزدگرد --- هرمز --- پیروز (برادر هرمز) ---بلاش (پسر کوجم پیروز) --- قباد (پسر بزرگ پیروز) که به دست مردم از شاهی غزل شد --- جاماسپ (برادر کوچک قباد) --- قباد (مجدد پادشاه می‌شود) --- کسری با لقب نوشین روان

قسمتهای پیشین

http://sharp-pencils.blogspot.co.uk/2012/11/blog-post_6.html

ص 1516 پادشاهی انوشیروان

© All rights reserved